Pripremna nastava - Geografija 5. Predmet proučavanja, Vasiona, Geografska karta, Kretanja Zemlje

5. RAZRED

PRIPREMNA NASTAVA

1. Grčki naučnik Eratosten je prvi upotrebio naziv geografija u III v.p.n.e.
2. Naziv geografija potiče od grčkih reči Gea – Zemlja i grafein – opisivati.
3. Geografija se bavi proučavanjem pojava i procesa u geografskom omotaču.
4. Geografski omotač se sastoji od

-        litosfere- čvrstog omotača

-        hidrosfere- vodenog omotača

-        atmosfere- vazdušnog omotača

-        biosfere- živi svet koji naseljava delove prethodna tri omotača.

5. Poznatiji istraživači

Kristifor Kolumbo – 1492. otkrio Ameriku,

Vasko da Gama – 1498. pronašao pomorski put oko Afrike do Indije,

Fernando Magelan – predvodio ekspediciju koja je od 1519-1522. prva oplovila svet.

6. Geografija se deli na

a)     Fizičku geografiju koju čine geografske discipline koje proučavaju odlike prirodne sredine:

-        geomorfologija proučava odlike reljefa na Zemlji,

-        klimatologija proučava elemente I faktore klime,

-        hidrologija proučava sve vode na Zemlji,

-        biogeografija proučava rasporstranjenost biljnog I životinjskog sveta.

b)     Društvenu geografiju koju čine geografske discipline koje proučavaju stanovništva, naselja I privredne delatnosti I rezultate ljudskog rada.

Deli se na

-        geografiju stanovništva

-        geografiju naselja

-        ekonomsku geografiju

-        političku geografiju.

7. Jovan Cvijić je najveći srpski geograf. Rođen u Loznici 12.10.1865. Bio je profesor i rektor Beogradskog univerziteta (BU), član Srpske akademije nauka i umetnosti (SANU) i njen predstenik. Osnovao je Srpsko geografsko društvo (SGD).
8. Vasiona – kosmos – svemir je beskonačno veliki prostor koji nas okružuje i u kome se nalazi bezbroj nebeskih tela. Grčka reč kosmos znači red, poredak.
9. Svetlosna godina je jedinica mere kojom se mere rastojanja u vasioni. Svetlosna godina je rastojanje koje svetlost pređe za jednu godinu. Svetlost se kreće brzinom od 300 000 km/s. 31.536.000 sekundi ima jedna obična godina, ne prestupna. Pomnožiš sa 300 000 I dobićeš koliko kilometara pređe svetlost za godinu dana ili koliko iznosi jedna svetlosna godina.
10.  Galaksije su zvezdani sistemi različitog oblika I veličine. Naša galaksija se naziva Mlečni put.

-        Zvezde su usijana, gasovita vasionska tela koja imaju svoju svetlost I toplotu.

-        Nama najbliža zvezda je Sunce.

-        Sunčev sistem čine Sunce I vasionska tela koja kruže oko njega.

-        Planete su hladna I tamna nebeska tela koja svetlost I toplotu dobijaju od Sunca.

-        Planete Sunčevog sistema su od najbliže prema najdaljoj od Sunca: Merkur, Venera, Zemlja, Mars, Jupiter, Saturn, Uran, Neptun.

-        Sateliti su prirodni pratioci planeta koji kruže oko njih. To su tamna I hladna nebeska tela.

-        Zemljin prirodni satelit je Mesec. Mesec je uvek istom stranom okrenut prema Zemlji zbog toga što se za isto vreme okrene I oko svoje ose I oko Zemlje, za 27,3 dana.

-        Veštačke satelite je stvorio čovek lansirao u orbitu oko Zemlje. Imaju različite namene: istraživanje svemira, atmosfere, površine zemlje, telekomunikacija, vojne potrebe.

11. Asteroidi ili planetoidi su manja tamna I čvrsta vasionska tela koja kruže oko Sunca. Najviše ih ima na kružnoj putanji između Marsa I Jupitera. Nazivi nekih asteroida su: Srbija, Zvezdara, Milanković.
12. Komete su vasionska tela koja se sastoje od kosmičke prašine, stenovitih komada I zaleđenih gasova. Kada se približe Suncu gasovi se zapale I kometa dobije dug magličast repe okrenut od Sunca I zbog toga ih još u narodu nazivaju ‘’zvezde repatice’’. Halejeva kometa je najpoznatija. Ona svakih 76 godina prođe pored Sunca I Zemlje. Poslednji put je prošla 1986. godine. Koliko ćeš imati godina kada bude sledeći put prolazila pored Zemlje?
13. Meteori se vide na noćnom nebu kao svetleći tragovi, a to su veći ili manji komadi stena koji usled velike brzine kojom uleću u atmosferu u dodiru sa vazduhom, zbog trenja, sagorevaju I narod ih naziva I ‘’zvezde padalice’’.
14. Dokazi da je Zemlja okrugla:

-        pomračenje Meseca – pri pomračenju meseca Zemljina senka se vidi na površini Meseca I kružnog je oblika;

-        pojavljivanje I iščezavanje broda na horizontu;

-        ugao pod kojim padaju sunčevi zraci na površinu Zemlje;

-        Magelanova ekspedicija od 1519-1522. je oplovila svet;

-        fotografije Zemlje sa veće visine ili iz vasionskog prostora.

15. Zemlja nema oblik pravilne lopte već elipsoida, spoljoštena je na polovima; ali nema ni oblik pravilnog elipsoida već geoida.

-        polarni prečnik – 12 714km

-        ekvatorski prečnik – 12 756km,

-        Zemlja se predstavlja kao lopta poluprečnika 6370km, a obima 40 000km.     

16. Površina Zemlje 510 000 000 (miliona) km²

Vodena površina 361 miliona km² (71%)

Kopnena površina149 miliona km² (29%)

17. Najveće vodene površine na Zemlji nazivaju se okeani – Severni ledeni okean (najmanji), Indijski okean, Atlantski okean ili Atlantik I Tihi okena ili Pacifik (najveći).

18. Najveće kopnene površine na Zemlji su kontinenti – najveći Azija, najmanji Australija, ostali su od najvećeg prema najmanjem Afrika, Severna Amerika, Južna Amerika, Antarktik I Evropa.

19. Jedina dva povezana kontinenta su Evropa I Azija (Evroazija). Granica Evrope I Azije vodi preko planine Ural, reke Ural, Kaspijskog jezera, planine Kavkaz, Crnog mora, moreuza Bosfor, Mramornog mora, moreuza Dardaneli I Egejskog mora.

Teritorije Rusije I Turske se nalaze na oba kontinenta.

20. Pogledaj na karti sveta između kojih se kontinenata nalaze pojedini okeani.

GEOGRAFSKA KARTA

Geografska i kartografska mreža

21. Paralele ili uporednici su zamišljene kružne linije koje obavijaju Zemlju u pravcu zapad istok.

Međusobno su paralelne. Nisu iste dužine. Najduža I početna je Ekvator, a prema polovima su sve kraće. Polovi su predstavljeni tačkama.

Ekvator deli Zemlju na dve polulopte severnu I južnu.

Geografska širina je udaljenost neke tačke od početne paralele Ekvatora prema severu ili jugu.

Od Ekvatora do Severnog pola mesta mogu da imaju do 90°severne geografske širine (N), a do Južnog pola 90°južne geografske širine (S);

22. Meridijani ili podnevci su zamišljene polukružne linije koje povezuju, spajaju Severni

Južni pol. Sve su iste dužine. Za početni meridijan je određeno da bude onaj koji prolazi kroz astronomsku opservatoriju koja se nalazi u delu Londona (glavnog grada Ujedinjenog Kraljevstva Velike Britanije I Severne Irske) koji se zove Grinič I po njemu je I meridijan dobio ime. Nulti, početni meridijan, Grinič, deli Zemlju na istočnu I zapadnu poluloptu.

Geografska dužina je udaljenost neke tačke od početnom meridijana Griniča prema istoku ili prema zapadu, od 0-180°.

Od Griniča prema istoku do 180° mesta imaju istočnu geografsku dužinu (E), a prema zapadu isto do 180° zapadne geografske dužine (W).

Prikazivanje Zemljine površine

23. Globus je model Zemlje – najvernije prikazuje oblik Zemlje.
24. Geografska karta je umanjen grafički (nacrtan) prikaz površine Zemlje u jednoj ravni. Geografska karta nije model Zemlje. Zašto?
25. Geografska karta sadrži:
1. Matematičke elemente – ram ili okvir karte, kartografska mreža I razmer;
2. Geografske elemente – geografski objekti prikazani na karti;
3. Dopunske elemente – naziv karte, legenda karte I podaci o izradi.
26. Razmer predstavlja odnos stvarnih rastojanja u prirodi I rastojanja na karti.

Razmer nam pokazuje koliko je geografska površina na globusu ili geografskoj karti umanjena u odnosu na stvarnu veličinu Zemlje ili prostora koji prikazuje.

27. Prema razmeru karte delimo na:
1. Sitnorazmerne razmera 1: 1 000 000 ili sitniji (veći je drugi  broj u razmeru, više je umanjena površina Zemlje);
2. Srednjerazmerne razmera 1:200 000 – 1: 1 000 000,
3. Krupnorazmerne razmera 1: 200 000 I krupnije (manji je drugi broj u razmeru, manje je umanjena površina Zemlje, topografske karte I planovi).

28. Prema sadržaju geografske karte delimo na
1. Opštegeografske – prikazuju veći broj geografskih elemenata,
2. Tematske karte – prikazuju 1-2 geografska elementa, retko više (karta vegetacije, klimatska karta, karta gustine naseljenosti, karta prirodnih bogatstava, privrede…)
29. Kartografski znaci služe za prikazivanje geografskih elemenata na geografskoj karti.

Delimo ih na:

-        Konturne – prikazuju granice geografskih objekata (kontinenti, oekani, mora, šume),

-        Linijske – prikazuju granice država, saobraćajnice, reke,

-        Vanrazmerni kartografski znaci svojim izgledom podsećaju na objekte koje predstavljaju (hidroelektrana, fabrika, rudnik, manastir, banja).

30. Pogledaj u legendi u atlasu šta predstavljaju pojedini kartografski znaci (ili u Klett-ovom udžbeniku za 5. razred na 61. strani.
31. Nadmorska visina je vertikalno rastojanje od nivoa mora do neke tačke na kopnu.
32. Relativna visina je vertikalno rastojanje između dve tačke na kopnu ili razlika izmađu dve nadmorske visine.
33. Predeli na kopnu koji su niži od nivoa mora su depresije. Depresije su predeli sa negativnom nadmorskom visinom. Npr. Mrtvo more oko -400mnv
34. Reljef se na geografskim kartama može prikazati sledećim metodama:
1. Metod izohipsa,

Izohipse su zatvorene krive linije koje povezuju tačke sa istom nadmorskom visinom.

2. Motod boja,
3. Metod senčenja,
4. Metod šrafiranja.

KRETANJA ZEMLJE

35. Geocentrični sistem predstavlja shvatanje sveta u kome je Zemlja nepokretna I nalazi se u centru Sunčevog sisetama I vasione. Ptolomej – stara Grčka.
36. Heliocentrični sistem shvatanje sveta po kome se Zemlja okreće oko svoje ose I zajedno sa ostalim planetama se okreće oko Sunca.

Nikola Kopernik – Poljska – objavio knjigu 1543(210) ‘’O revoluciji nebeskih tela’’ nekoliko nedelja pred smrt da ga rimokatolička crkva ne bi progonila

Đordano Bruno – Italija – crkva ga je 1600. godine, na Cvetnom trgu u Rimu, spalila na lomači jer se nije hteo odreći svog učenja.

37. Zemlja se istovremeno okreće oko svoje ose (rotacija) I oko Sunca (revolucija)
38. Rotacija Zemlje je obrtanje Zemlje oko svoje zamišljene ose.
1. Dan, 24 sata, je vremenska jedinica za koje se Zemlja jedanput obrne oko svoje ose ili napravi jednu rotaciju.
2. Posledice rotacije Zemlje su:

1.     Smena obdanice I noći,

2.     Prividno dnevno kretanje Sunca,

3.     Razlike u vremenu:

a.      24 časovne zone, svaka po 15°geografske širine (360°:24sata)

b.     Datumska granica – nalazi se duž 180. meridijana

Kada se datumska granica prelazi sa:

§  Zapada na istok, od Azije prema Americi jedan isti dan se broji dva puta

§  Istoka na zapad, iz Amerike u Aziju jedan dan se preskače (npr. posle petka nije subota nego nedelja).

39. Revolucija Zemlje je obilaženje Zemlje oko Sunca
1. Godina je vremenski period za koji Zemlja obiđe oko Sunca.
2. Godina traje 365 dana I 6 sati. Svaka 4. Godina je prestupna (4x6)
3. Ekliptika je putanja po kojoj Zemlja obilazi oko Sunca I ima oblik elipse.
4. Srednja udaljenost Zemlje od Sunca je 149,6 mil. km.
5. Srednja brzina kretanja Zemlje oko Sunca je 30km/s.
6. Zemljina rotaciona osa je nagnuta na ravan ekliptike pod uglom 66,5°.
40. Posledice revolucije Zemlje I nagnutosti zemljine ose su:
1. Nejednaka dužina obdanice I noći tokom godine,
2. Smena godišnjih doba,
3. Izdvajanje toplotnih pojaseva.
41. Nejednaka dužina obdanice I noći I smena godišnjih doba:
1. 21.3. proletnja ravnodnevica (obdanica i noć traju po 12 sati)

-        sunčevi zraci padaju pod pravim uglom na ekvator.

-        ravnomerno je osvetljena i zagrejana severna i južna polulopta.

-        počinje proleće na severnoj polulopti, a jesen na južnoj.

21.6. letnjna dugodnevica (najduža obdanica na severnoj polulopti, najkraća noć)

-        sunčevi zraci padaju pod pravim uglom na severni povratnik.

-        više je osvetljena i zagrejana severna polulopta.

-        počinje leto na severnoj polulopti, a zima na južnoj.

23.9. jesenja ravnodnevica (obdanica i noć traju po 12 sati)

-        sunčevi zraci padaju pod pravim uglom na ekvator.

-        ravnomerno je osvetljena i zagrejana severna i južna polulopta.

-        počinje jesen na severnoj polulopti, a proleće na južnoj.

22.12. zimska kratkodnevica (obdanica je najkraća na severnoj polulopti a noć najduža)

-        sunčevi zraci padaju pod pravim uglom na južni povratnik.

-        više je osvetljena i zagrejana južna polulopta.

-        počinje zima na severnoj polulopti, a leto na južnoj.

42. Izdvajanje toplotnih pojaseva – 5 toplotnih pojaseva

1.     Žarki toplotni pojas – granice severni I južni povratnik

Najtopliji zato što sunčevi zraci jedino na njega padaju pod pravim uglom

2.     Severni umereni toplotni pojas – granice severni povratnik I severni polarnik

Najtopliji leti, kada sunčevi zraci padaju od najvećim uglom, a najhladniji zimi kada sunčevi zraci padaju pod najmanjim uglom.

3.     Južni umereni toplotni pojas – južni povratnik I južni polarnik

Najtopliji leti, kada sunčevi zraci padaju od najvećim uglom, a najhladniji zimi kada sunčevi zraci padaju pod najmanjim uglom.

4.     Severni hladni toplotni pojas – prostire se severno od severnog polarnika

Najhladniji zato što sunčevi zraci tokom cele godine na njega padaju pod najmanjim uglom, a jedan deo godine ne padaju uopšte (polarna noć)

5.     Južni hladni toplotni pojase – prostire se južno od južnog polarnika.

Najhladniji zato što sunčevi zraci na njega padaju pod najmanjim uglom